Włoska wyspa Ventotene
Podczas internowania na włoskiej wyspie Ventotene Altiero Spinelli i Ernesto Rossi w latach 1941-1944 napisali Manifest „O wolną i Zjednoczoną Europę”1. Altiero Spinelli (1907 – 1986) i Ernesto Rossi (1897 – 1967)2 byli postaciami z tzw. opozycji antyfaszystowskiej we Włoszech. 3 Gdy Spinelli miał siedemnaście lat, był członkiem Włoskiej Partii Komunistycznej, ale podczas pobytu w więzieniu zaczął patrzeć krytycznie, m.in. na działania Stalina i wspierać trockizm. Natomiast Rossi zaczynał jako ochotnik na froncie I wojny światowej. Na studiach wpływ na jego myślenie wywarły idee socjologa i liberała Vilfreda Pareta. Współpracował z organem ruchu faszystowskiego Il Popolo d’Italia aż do ,,marszu na Rzym”. Po conquista dello Stato zmienił nastawienie i związał się z ugrupowaniami antyfaszystowskimi, w tym z terrorystycznym ruchem o „niewinnej” nazwie Giustizia e Libertà.4 Kiedy Rossi i Spinelli spotkali się w więzieniu, ich myśl polityczna rozwijała się podobnie. Obaj związali się z Partią Czynu, która później się rozpadała. Obaj zakładali 28 października 1943 r. Europejski Ruch Federalistyczny. 5
Postulaty
Przyczyny rozpętania II wojny światowej doszukiwali się w fakcie istnienia reżimu totalitaryzmu czy militaryzmu. 6 Uważali, że kiedy zlikwidowane zostanie suwerenne państwo, narodowe problemy nowoczesnej cywilizacji znikną. Twierdzili, że miejsce suwerennych państw narodowych powinno zająć stabilne państwo ponadnarodowe i federalne.7 Dla nich państwa nieuchronnie ze sobą walczą i potrzebne jest ponadnarodowe spojrzenie, co wiąże się z utratą suwerenności przez państwa. Zakładali, że ma powstać wielonarodowa federacja europejska, w której wszystkie państwa będą sobie równe. Natomiast nowy organizm polityczny będzie miał charakter interwencjonistyczny i socjalny. Jak twierdzi sam Spinelli do przeprowadzenia ogólnoeuropejskiej transformacji potrzeba zastosowania środków propagandowych. 8Prawdziwa demokracja to dla nich dyktatura partii rewolucyjnej. Jednak twierdzą, że reżim rewolucyjny nie jest nową formą despotyzmu. 9 Autorzy uważają, że wyrażają „najgłębsze potrzeby współczesnego społeczeństwa”. Jednak nie ma dla nich znaczenia, że ich postulaty nie odpowiadają rzeczywistym przekonaniom obywateli. Ich zdaniem masy ludowe „pragną przywództwa, a nie plebiscytów”. Aby urzeczywistnić swoje idee, podjęli działania na forum międzynarodowym. Chcieli mieć realny wpływ na powojenny proces integracji europejskiej.10 Jednak w 1954 r. wizja Europejskiej Wspólnoty Obronnej i Europejskiej Wspólnoty Politycznej została odrzucona.11 Uznali to za klęskę. Ich drogi po pewnym czasie się rozeszły. Rossi powrócił do polityki krajowej, związał się z Partią Radykalną.
Spinelli
Spinelli budował struktury przyszłej unii.12 Zaczął sprawować urząd komisarza Wspólnot Europejskich, a potem posła do Parlamentu Europejskiego. Założył „Klub Krokodyla, w którym powstał „projekt Spinellego”. Była to idea Traktatu, który ustanawiał Unię Europejską. Po jego śmierci został wcielony do życia jako Traktat z Maastricht. W 1999 r. wprowadzono postulowaną przez Spinellego unię walutową. Także późniejsze propozycje Konstytucji Europejskiej i Traktatu Lizbońskiego wpisywały się w sposób myślenia o Europie wytyczony przez autorów Manifestu z Ventotene. W Manifeście z Ventotene odnajdziemy język charakterystyczny dla marksistów. Demokracja jest tutaj tak naprawdę dyktaturą, a komunizm wolnością. 13
Współcześnie
Koncepcje Spinellego są wciąż obecne we współczesnej polityce europejskiej, a także są widoczne w reformach Unii Europejskiej. Jego artykuł Gli Stati Uniti d’Europa e le sue tendenze politche zawiera konkretne postulaty, m.in. konieczność utworzenia wspólnej, europejskiej armii oraz waluty, a także podkreśla, że „stare przyzwyczajenia” – w tym przede wszystkim przywiązanie do państw narodowych – są największą przeszkodą przed zbudowaniem federacji europejskiej. 14 Jak wiadomo część krajów Unii Europejskiej, przyjęła wspólną walutę. Natomiast powołanie ,,europejskiej armii” jest ciągle podnoszone przez polityków unijnych. Za przykład może posłużyć Angela Merkel, która optowała za tą ideą na forum Parlamentu Europejskiego w 2018 r., czy też list skierowany w 2019 r. przez Prezydenta Francji Emmanuela Macron’a do „obywateli Europy”, w którym podniósł on m.in. na potrzebę wprowadzenia klauzuli wzajemnej obrony, czy powołania Europejskiej Rady Bezpieczeństwa Wewnętrznego, której miałby podlegać każdy kraj członkowski w kwestii ochrony granic. 15 W ,,Białej Księdze” Komisji Europejskiej można odnaleźć odwołania do Manifestu z Ventotene, zwłaszcza do Scenariusza 5, „Robić wspólnie znaczy więcej”, obecne jest też dalsze rozszerzanie strefy euro, wspólna polityka międzynarodowa, powołanie Europejskiej Unii Obrony (w istocie wspólnej armii), czy powiększenie uprawnień organów UE. W innych dokumentach, które uszczegóławiały „Białą Księgę”, zakładano stworzenie unii rynków kapitałowych, unii bankowej, czy poszerzenie zakresu kompetencji organów unijnych w sprawach państw strefy euro, w tym poprzez mianowanie stałego przewodniczącego „Euro grupy”. Komisja Europejska proponuje wprowadzenie podziału zadań w zakresie bezpieczeństwa i obrony, pomiędzy poszczególne kraje należące do Unii. Ma to zapewnić ,,solidarność” w dziedzinie obronności, zwłaszcza w kwestiach bezpieczeństwa cybernetycznego, ochrony granic lub zwalczania terroryzmu. Ponadto Komisja przewiduje wprowadzenie wspólnego systemu obrony krajów Unii w oparciu o samą Unię Europejską oraz NATO. Dzięki czemu powstał ,,europejski rynek obronności”. Komisja Europejska uznaje, że te scenariusze nie wykluczają się, choć propozycje nie mają wiążącej mocy normatywnej i wyznają kierunek ewolucji ,,Zjednoczonej Europy”.16
Suwerenne państwa
Mechanizmy te zachodzą również w koncepcji suwerennych państw. Obecnie są one również niewygodne dla Unii Europejskiej. Proponowane w ostatnim czasie zmiany traktatowe, które miałyby zlikwidować prawo weta w Radzie Unii Europejskiej oraz zwiększyć kompetencje UE w kilkudziesięciu obszarach pokazują, że Unia Europejska chce marginalizować państwa, które wyrażają swoje zdanie wobec polityki prowadzonej przez unijne instytucje. Parlament Europejski, który posiada większość zgodną z linią narracyjną Spinellego chce, aby zasada jednomyślności została zniesiona w takich dziedzinach jak: polityka zagraniczna, bezpieczeństwo czy obrona narodowa. W momencie, kiedy trwa wojna na Ukrainie, która zagraża także polskiemu bezpieczeństwu, wprowadzenie takich zmian, które ograniczyłoby pole działania w momencie konfliktu, będzie niebezpieczne dla państw Europy Środkowej. Jeśli chodzi o socjalizm to Spinelli uważał, że na bazie wytworzonego kryzysu władzę może przejąć dyktatura rewolucyjna, która stworzy nową demokrację, zakładał przy tym pozbawienie obywateli własności na rzecz wąskiej grupy posiadaczy dóbr.
„Źródłem wizji i pewności [co do słuszności tego postępowania] nie jest namaszczenie z woli ludu – ona wszak jeszcze nie istnieje, lecz świadomość reprezentowania najgłębszych potrzeb współczesnego społeczeństwa. Zostaną wydane pierwsze zarządzenia, dotyczące nowego porządku, nieuformowane jeszcze masy otrzymają pierwsze struktury społeczne. Dyktatura partii rewolucyjnej stworzy nowe państwo, a wokół niego – nową, prawdziwą demokrację.”17
Uważał także, że nie można być socjalistą nie będąc internacjonalistą. Podobnie jak w przypadku współczesnej Unii Europejskiej, która zbudowała zależność poszczególnych grup wobec niej, chociażby rolników. Unia przyznając rolnikom dopłaty, a także dofinansowania, stawia wobec nich wymagania środowiskowe, które w wielu przypadkach nie sprzyjają efektywnemu funkcjonowaniu gospodarstw rolnych.18 Spinelli widział w państwie narodowym źródła najważniejszych problemów swoich czasów: totalitaryzmu i militaryzmu, przy czym komunizmu nie uważał za totalitaryzm. Myśl ta miała konkretne podłoże. Pochodził z państwa, które od zjednoczenia w latach 60 XIX wieku przeobraziło się w państwo faszystowskie Mussoliniego. Było to myślenie zawężone do ukazania państwa narodowego jako przeszkody w budowaniu jednego, wielkiego superpaństwa. Spinelli pisząc o Związku Radzieckim uważa, że jest to państwo realizujące swoje „interesy narodowe”.
Grupa Spinellego
Współcześnie Unia Europejska wiele czerpie z idei Spinellego i nawet specjalnie się z tym nie kryje, a wręcz jest dumna z koncepcji włoskiego polityka. W 2010 r. powstała Grupa Spinellego mająca na celu nadanie decyzjom podejmowanym w UE „federalistycznego rozmachu”, a także stworzenie sieci osób przedkładających „interes europejski nad interes narodowy”. Grupa została założona przez Guy’a Verhofstadt’a tego samego, który w listopadzie 2018 r. nazwał uczestników Marszu Niepodległości faszystami. Taka postawa nie odbiega od myśli Spinnellego. Można wręcz powiedzieć, że jest z nią spójna. Verhovstadt podobnie jak Spinelli widział zagrożenie w sile narodu. Pod koniec maja 2019 r. członkowie grupy stworzyli manifest, w którym nawołują do europejskiego stworzenia rządu federalnego, do powołania unii walutowej, a także unijnej armii. Komisja Europejska byłaby ponadnarodowym organem poddanym kontroli Parlamentu Europejskiego. Rada Europejska natomiast ma zostać zdegradowana do roli „drugiej izby” w procesie stanowionego prawa, na którego czele ma stać „prawo ekologiczne”. Nie jest tajemnicą dążenie przez tę grupę do jak największego ujednolicenia władzy w UE, czyli de facto oddanie suwerennej władzy państw narodowych pod organ ponadnarodowy, jakim jest Komisja Europejska. Wizja Altierra Spinellego nie jest jedynie utopią. Jej założenia są faktycznie realizowane i stopniowo wprowadzane. 19
Dla Europy
Schuman znał doskonale ideologię Spinellego. Uważał, że zagraża Europie. W swojej książce ,,Dla Europy” wyjaśnia, jak powinna wyglądać scalona Europa. Nie chce on superpaństwa jak Spinelli. Jego koncepcja nie polegała na próbie utworzenia superpaństwa poprzez połączenie krajów. Europejskie państwa były dla niego integralną częścią historii i kultury naszego kontynentu. Stanowiły unikatową rzeczywistość, której nie można się po prostu pozbyć. Konieczna była jedność, spójność i współpraca w celu budowania pokoju w Europie. Uważał, że polityczna przyjaźń i współpraca między sąsiadującymi krajami powinny być fundamentem dla dążenia do dobrobytu i wspólnego dobra w naszym podzielonym kontynencie po II wojnie światowej.
„Moja idea nie polega na tym, aby połączyć kraje w celu stworzenia superpaństwa. Nasze kraje europejskie są historyczną rzeczywistością. Z psychologicznego punktu widzenia byłoby to niemożliwe i nierozsądne, aby się ich pozbyć. Ich różnorodność jest dobrą rzeczą i nie ma sensu, aby je usuwać lub dokonywać zrównywania lub unifikacji (…)20
Robert Schuman przestrzega przed Spinellim i jego poglądami. Nawołuje do zachowania czujności wobec tych, którzy obiecują fałszywe poczucie bezpieczeństwa. Mówi, że celem uśpienia czujności jest dążenie do zaniku religijności i oddanie kontroli nad naszym życiem. Dlatego nawołuje, aby w imię miłości do naszych dzieci i narodu przeciwstawiać się i bronić wartości. Mówi, że nasza postawa nie wynika z czystego sprzeciwu, ale z troski o naszą duszę narodu.
„Strzeżcie się tych, których czar prowadzi cię do bierności. Strzeżcie się tych, którzy chcą uśpić nas w fałszywym poczuciu bezpieczeństwa. Strzeżcie się dostarczycieli pustych zapewnień dotyczących środków realizacji bezpieczeństwa. Oni starają się wprowadzać etapami i krok po kroku, to co zdrowy duch narodu odrzuca i się temu sprzeciwia. Ostateczny ich cel jest jasny. Oni starają się zgasić życie religijne w kraju i w ludziach. Z miłości do naszych dzieci, chcemy zapobiec tym następstwom.”21
Schuman uważał, że dopóki Niemcy pozostają rozdzielone i tęsknią za jednością, stanowią mniejsze ryzyko dla pokoju w innych krajach. Jednak gdy ich dążenie do jedności zostaje zaspokojone, ponownie dążą do dominacji.
,,Jak długo są podzielone, jak długo czują tęsknotę za jednością, Niemcy stanowią mniejsze zagrożenie dla pokoju w innych krajach. Jak tylko ich potrzeba jedności zostanie zaspokojona, znów stają się opętane nowymi ideami dominacji. Łatwo je przekonać, że opatrzność ma dla nich specjalną misję.”22
Jednocześnie uważa, że należy pamiętać o zachowaniu równowagi w Europie. Twierdzi, że Francja musi zadbać o swoje interesy i nie dopuścić do sytuacji, w której zostałaby wystawiona na straty. Mówi, że wszelkie zmiany muszą być przeprowadzone w sposób zgodny i z poszanowaniem wszystkich stron, aby uniknąć konfliktów i niebezpieczeństw dla pokoju w regionie. Główną płaszczyznę współpracy, Schuman widział w przemyśle wydobywczym, a konkretnie w wymianie handlowej takich surowców jak węgiel i stal.
„Rzecz jasna Niemcy pragną zjednoczenia swojego kraju. Uważam, że to słuszne pragnienie nie zagrozi pokojowi. Oczywiście są politycy, którzy myślą, że zjednoczenie, nawet jeżeli nastąpiłoby w sposób pokojowy, mogłoby być niebezpieczne dla Francji, ponieważ zaburzyłoby równowagę wewnątrz Wspólnoty na jej niekorzyść. Ponowne zjednoczenie oczywiście skutkowałoby ponownym dostosowaniem Wspólnot Europejskich a w szczególności Wspólnoty Węgla i Stali.”23
Mimo wszelkich trudności związanych z budowaniem integracji europejskiej Schuman podjął ryzyko. Stawia na stanowczość, którą widzi jako walkę o słuszność idei.
„W czasie, gdy wszystko ogarnia ferment, niezbędnym jest podjęcie ryzyka. Nie ma gorszej postawy w polityce niż być niezdolnym do decyzji lub podejmować kolejne sprzeczne decyzje. Nie możemy się wahać, gotowi poddać walkę jak tylko pojawią się pierwsze trudności. Nie przedsięwzięlibyśmy niczego, gdybyśmy nie wierzyli w słuszność naszych idei. Dzisiaj czujemy wielką satysfakcję stwierdzając, że żadna z przewidywanych przez naszych przeciwników katastrof nie nastąpiła. Bilans pozostaje dodatni. Nie ma nic, co skłoniłoby nas do uwierzenia, że uczyniliśmy błąd – wręcz przeciwnie. Najzacieklejsi krytycy umilkli. W naszych czasach nie jest częstym tak szybko doprowadzać tak ambitne polityczne inicjatywy do pomyślnego zakończenia.”24
Deklaracja Schumana
Robert Schuman 9 maja 1950 r. przedstawia plan Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Jednocześnie zdaje sobie sprawę, że nie jest możliwe, aby Europa od razu się zjednoczyła.
„Europa nie powstanie od razu ani w całości: będzie powstawała przez konkretne realizacje, tworząc najpierw rzeczywistą solidarność. Zgromadzenie narodów europejskich wymaga, by usunięta została odwieczna wrogość Francji i Niemiec: podjęte działanie musi w pierwszym rzędzie dotyczyć Francji i Niemiec.”25.
Europa była wtedy po zakończeniu II wojny światowej. Robert Schuman chciał, aby państwa, które były wrogami podczas wojny: Francja i Niemcy, podjęły współpracę. Był to pomysł heroiczny, gdyż zakładał odłożenie na bok ambicji militarnych państw w celu współpracy dla dobra ogółu. Schuman podkreśla znaczenie pojęcie „solidarności”. Także dzisiaj to pojęcie jest używane w naszej rzeczywistości politycznej, a konkretnie w kontekście wojny na Ukrainie. Teraz państwa UE mogą pokazać swoją prawdziwą solidarność z państwem uciskanym. Pakiet sankcji wymierzony w państwo agresora, czyli Rosję jest krokiem w dobrym kierunku. Jest jednak wiele do zrobienia. Ukraina dalej czeka na nowe dostawy broni, a także liczy na to, że po zakończeniu konfliktu zostanie przyjęta do Unii Europejskiej. Niestety w sprawach wewnętrznych Unii mamy coraz mniej solidarności. Pojawia się natomiast dyktat największych państw tj. Francji, Niemiec, które dążą do podporządkowania sobie państw mniejszych.
Najbliższe lata pokażą, czy UE zda egzamin z historii integracji europejskiej i czy będzie czerpać z wizji Roberta Schumana. Robert Schuman nie wykluczał wymiany handlowej z żadnym państwem świata.
„Ta produkcja oferowana będzie całemu światu bez różnicy i wyjątków, aby przyczynić się do podniesienia poziomu życia i do rozwoju dzieł pokojowych. Dzięki zwiększonym zasobom Europa będzie mogła nadal realizować jedno ze swoich podstawowych zadań, jakim jest działanie na rzecz rozwoju kontynentu afrykańskiego”.
Schuman podkreśla znaczenie kontynentu afrykańskiego. W kontekście historycznym, w jakim żył francuski polityk, mieliśmy do czynienia z kolonializmem na kontynencie afrykańskim, okres, w którym powstała Deklaracja Schumana było końcówką tego procesu. Zapis ten nie znalazł się w deklaracji przypadkowo. Schuman zdawał sobie sprawę, że państwa Europy Zachodniej mają do spłacenia ogromny dług wobec nowo powstających państw afrykańskich. Tereny w Afryce były eksploatowane na ogromną skalę, a ludność afrykańska była wykorzystywana do niewolniczej pracy na swoich rdzennych terenach. Schuman widział natychmiastową potrzebę naprawy tych relacji.
Obecnie Unia Europejska prowadzi negocjacje z Afryką na wielu płaszczyznach. Afryka ma jednak kartę przetargową w postaci ludności ze swojego kontynentu, której część chce przedostać się do Europy. Nie jest to już więc relacja, w której zdecydowaną przewagę ma Unia Europejska. Dodatkowo państwa Afrykańskie coraz częściej dokonują zwrotu w kierunku Chin czy Indii, czyli państw, które nie brały udziału w procesach kolonizacyjnych w Afryce. Na niekorzyść UE wpływa także fakt, że nie potrafi sformułować wspólnych płaszczyzn współpracy z Afryką. Unijna wizja strategii opiera się na takich obszarach jak klimat, czy cyfryzacja. Natomiast na „czarnym lądzie” priorytetowe są kwestie bezpieczeństwa i rozwoju26. Robert Schuman wskazywał, że celem Zjednoczonej Europy ma być dążenie do rozwoju Afryki. Unia Europejska ma z tym spore problemy i podobnie jak w przypadku „solidarności europejskiej” także w tej płaszczyźnie Unia ma wiele do poprawy.
Dwa modele
Obecnie występują dwa modele integracji europejskiej. Pierwszy jest tradycyjny i odwołuje się do Schumana. Drugi jest zasadniczy i opiera się o poglądy Spinellego, zakłada federalizację państw tworzących Unię Europejską, aż do utworzenia już nie tyle ,,Stanów Zjednoczonych Europy”, ale superpaństwa ze wspólnym rządem.27Przywołane fragmenty pokazują, że Schuman widział problemy Europy, które widoczne są do dziś.
Joanna Zalewska
1Manifest z Ventotene str. 8
2Manifest z Ventotene str. 10
3Manifest z Ventotene str. 29
4Manifest z Ventotene str.29
5Manifest z Ventotene str.29
6Manifest z Ventotene str. 8
7Manifest z Ventotene str. 30
8Manifest z Ventotene str. 37
9Manifest z Ventotene str.8
10Manifest z Ventotene str. 9
11Manifest z Ventotene str. 9
12Manifest z Ventotene str.29
13Manifest z Ventotene str. 34
14Manifest z Ventotene str. 69
15Manifest z Ventotene str. 69
16Manifest z Ventotene str. 69
17 Manifest z Ventotene str. 26
18Manifest z Ventotene str. 10
19Manifest z Ventotene str. 69-70
20https://imschuman.com/wp-content/uploads/2024/01/Dla-Europy-Robert-Schuman-Instytut-Mysli-Schumana-ZK-Final-do-Dystrybucji.pdf
21https://imschuman.com/wp-content/uploads/2024/01/Dla-Europy-Robert-Schuman-Instytut-Mysli-Schumana-ZK-Final-do-Dystrybucji.pdf
22 https://imschuman.com/wp-content/uploads/2024/01/Dla-Europy-Robert-Schuman-Instytut-Mysli-Schumana-ZK-Final-do-Dystrybucji.pdf
23https://imschuman.com/wp-content/uploads/2024/01/Dla-Europy-Robert-Schuman-Instytut-Mysli-Schumana-ZK-Final-do-Dystrybucji.pdf
24https://imschuman.com/wp-content/uploads/2024/01/Dla-Europy-Robert-Schuman-Instytut-Mysli-Schumana-ZK-Final-do-Dystrybucji.pdf
25Deklaracja Schumana
26https://www.pism.pl/publikacje/Afryka_w_polityce_UE___stare_wyzwania_dla_nowego_partnerstwa
27Manifest z Ventotene str. 74